Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական գործողությունների ավարտից հետո Հայաստանը կանգնած էր լուրջ խնդրի առաջ՝ ինչ անել սեփական անվտանգության հետ այն իրավիճակում, երբ խաղաղապահ գործառույթներ ստանձնած հիմնական «գործընկերը» ձախողեց այս խնդիրը։ Երեւանն այլեւս չի կարող նախկինի պես հույսը դնել Ռուսաստանի վրա, ուստի օգնություն է փնտրում այլ վայրերում՝ Հնդկաստանից մինչեւ Ֆրանսիա։ Հարցն այն է, թե Ռուսաստանը ինչպես կարձագանքի նման քայլերին, որոնք նվազեցնում են նրա ազդեցությունը Հարավային Կովկասում։
Ռուսաստանի ձախողումը
1991 թվականին Ռուսաստանը դարձավ Հայաստանի անկախությունը ճանաչած առաջին պետություններից մեկը՝ դրանով իսկ սկիզբ դնելով երկու երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերություններին, իսկ Երևանը տարիների ընթացքում շարունակեց ամրապնդել կապերը Մոսկվայի հետ։
Համագործակցության առաջին կարևոր փուլը 1992 թվականին Հայաստանում ռուս սահմանապահների հայտնվելն էր, որոնք օգնեցին պաշտպանել Թուրքիայի և Իրանի հետ սահմանը։ Մի քանի տարի անց Ռուսաստանը ռազմաբազա բացեց Գյումրի քաղաքում։
Այդ ժամանակ Ռուսաստանն ուժեղացրեց իր ռազմական ներկայությունը իր համար ռազմավարական նշանակություն ունեցող տարածքներում, իսկ Հայաստանը, մշտապես բախվելով տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական մարտահրավերներին ու հակամարտություններին, ռուսական բազան համարում էր իր անվտանգության երաշխիք։
Նույն երաշխիքների համար Հայաստանը միացավ ՀԱՊԿ-ին, որը պաշտպանություն էր խոստանում ռազմական ագրեսիայի դեպքում։
Լարվածությունը հիմնականում աճում էր նույնիսկ Հայաստանի կողմից չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունում (ԼՂՀ), որը դարձել է Երևանի և Բաքվի միջև պատերազմների և հակամարտությունների պատճառ։ Այս լարվածությունն ի վերջո հանգեցրեց 2020 թվականի պատերազմին, որում հաղթեց Ադրբեջանը, իսկ Ռուսաստանը զբաղեցրեց «երկրորդ տեղը»։
Ֆորմալ առումով Ադրբեջանին հաջողվել է հետ բերել կորցրած գրեթե բոլոր տարածքները՝ բացառությամբ Լեռնային Ղարաբաղի կենտրոնական հատվածի և դեպի Հայաստան տանող Լաչինի միջանցքի։
Հենց այս պատճառով է, որ պատերազմի ավարտից հետո տարածաշրջանում հայտնվեց ռուսական խաղաղապահ զորախումբ, և Ռուսաստանը, կարծես թե, հասավ նրան, ինչին ուզածում էր՝ հակամարտությունը կրկին սառեցվեց, և ռուսական զորքերը տեղակայվեցին միջազգայնորեն ճանաչված Ադրբեջանի տարածքում։
Նրանց դիրքերն այնտեղ անորոշ էին և կարգավորվում էին միայն մեկ փաստաթղթով՝ երեք կողմերի միջև հրադադարի մասին հայտարարությամբ։ Այսինքն՝ ֆորմալ առումով Ադրբեջանն ու Հայաստանը պայմանավորվել են տարածաշրջանում ռուսական խաղաղապահ ուժեր տեղակայելու շուրջ, բայց թե կոնկրետ ինչ պետք է այնտեղ անեին զինվորականները, չէր ասվել հայտարարության մեջ։
Դասական իմաստով խաղաղապահները չեն կարող պարտադրել խաղաղություն, այսինքն՝ ուժ կիրառել։ Դա հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե ինչ-որ մեկը ուղղակիորեն հարձակվի նրանց կամ խաղաղ բնակչության վրա: Լեռնային Ղարաբաղի դեպքում կողմերը հստակ ունեին իրենց պատկերացումներն այն մասին, թե ինչ պետք է տեղի ունենա հակամարտության նոր փուլի դեպքում։
«Ռուսաստանը, ըստ էության, ստանձնեց անվտանգության հետ կապված պարտավորություններ և հաջողությամբ ձախողեց դրանք, քանի որ չէր ցանկանում և չէր կարող ուղիղ հակամարտություն ունենալ Ադրբեջանի հետ, և դա ակնհայտ էր բոլորի համար։ Նույնիսկ Ուկրաինայի հետ պատերազմի սկսվելուց առաջ այս կոնֆիգուրացիան սկսեց փլուզվել։ Ադրբեջանական առաջին հարձակումները հայկական տարածքի վրա սկսեցին տեղի ունենալ 2021 թվականի մայիսին՝ առանց Ռուսաստանի ակնհայտ արձագանքի»,- ասում է APRI Armenia վերլուծական կենտրոնի գիտաշխատող, ռազմական վերլուծաբան Լեոնիդ Ներսիսյանը։
«Ոչ բարիացկամ» քայլեր
2022 թվականին Ռուսաստանը ժամանակ չուներ Ղարաբաղի համար. նախագահ Վլադիմիր Պուտինը լայնամասշտաբ պատերազմ սանձազերծեց Ուկրաինայի դեմ և այնտեղ նետեց իր ողջ ուժերը։ Ադրբեջանը, որոշ ժամանակ իրավիճակը դիտարկելուց հետո, հաջողության իր շանսերը գնահատեց բարձր՝ կազմակերպելով հայերի շրջափակում Լեռնային Ղարաբաղում և պարբերաբար կրակ բացելով, այդ թվում՝ Հայաստանի տարածքում։
«Ուկրաինայի հետ պատերազմն էլ ավելի արագացրեց գործընթացը, և Ադրբեջանը հեշտությամբ օգտվեց այն հանգամանքից, որ Ռուսաստանը չի կարող կողմ ընտրել այս հակամարտությունում, քանի որ այդ դեպքում նա ակնթարթորեն կկորցնի մեկ այլ երկիր»,- ասում է Լեոնիդ Ներսիսյանը։
Եվ խնդիրն այն չէ միայն, որ Ռուսաստանի ուժերը նետվեցին հերթական պատերազմի մեջ, այլև Ադրբեջանի և նրա գլխավոր դաշնակցի՝ Թուրքիայի դերի կտրուկ աճը Մոսկվայի համար։ Այն բանից հետո, երբ Ռուսաստանը պատժամիջոցներ սահմանեց, նա չէր կարող կորցնել կարևոր դաշնակցին՝ ի դեմս Անկարայի, ինչը նպաստեց զուգահեռ ներմուծմանը։
Երբ Հայաստանի տարածքը սկսեց հրետակոծվել, երկիրը դիմեց ՀԱՊԿ-ում իր դաշնակիցներին օգնության համար, սակայն անվտանգության դաշինքը հակադրվեց հակամարտության կարգավորման ուժային մեթոդներին։ Երևանում սրանից հետո բնակիչները հանրահավաք են անցկացրել՝ պահանջելով դուրս գալ ՀԱՊԿ-ից և բանակցություններ սկսել այլ երկրների հետ՝ անվտանգության նոր համակարգ ստեղծելու համար։
Եվ 2023 թվականի սեպտեմբերին, մեկօրյա պատերազմի ժամանակ, Ռուսաստանը վերջապես ցույց տվեց, որ պատրաստ չէ հակամարտության մեջ մտնել Բաքվի հետ՝ չնայած սեփական խաղաղապահների մահվանը։
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունն այլևս գոյություն չունի որևէ ձևով, և հայերը Ռուսաստանի անգործությունը դավաճանություն են անվանում, մինչդեռ Երևանի պաշտոնյաները սկսում են հասկանալ, որ Մոսկվան այժմ դժվար թե վստահելի գործընկեր համարվի:
Դեռ նախքան հայերին ստիպել են լքել Լեռնային Ղարաբաղը, վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը նշել է, որ Մոսկվան ինքնին կարծես հեռանում է տարածաշրջանից։
Այս տարի Հայաստանը հրաժարվեց մասնակցել ՀԱՊԿ-ի հետ համատեղ երկու զորավարժություններին և միացավ Հաագայի դատարանին, նրան, որը արձակեց Վլադիմիր Պուտինի կալանքի օրդեր: Սա արվել է, Փաշինյանի խոսքով, հենց Հայաստանի անվտանգության համակարգը բարելավելու համար այն պայմաններում, երբ ՀԱՊԿ-ը չի կատարել և չի կատարում իր խոստումները։ Բայց վարչապետն ընդգծել է, որ այս գործընթացը «բացարձակապես կապ չունի հայ-ռուսական հարաբերությունների հետ», միայն սահմանին լարվածության հետ։
Մոտավորապես նույն օրերին Փաշինյանի կինը՝ Աննա Հակոբյանը, մեկնել է Կիև՝ առաջին տիկնանց և ամուսինների գագաթնաժողովին՝ Ուկրաինային հումանիտար օգնություն ցուցաբերելով։ Իսկ Հայաստանում փոքրամասշտաբ, բայց քաղաքական տեսանկյունից ցուցիչ զորավարժություններ սկսվեցին ԱՄՆ-ի հետ։ Այսինքն՝ մինչ Ռուսաստանը, ըստ իր ղեկավարության, Ուկրաինայում կռվում է ողջ ՆԱՏՕ-ի դեմ, նրա դաշնակիցը Կովկասում մարզվում է ամերիկացի զինվորականների հետ միասին։
Ռուսաստանը, իհարկե, հայտնեց իր դժգոհությունը, բայց Հայաստանն այն ժամանակ արդեն հասկացավ՝ Մոսկվան իրականում չի ցանկանում և չի կարող է էապես օգնել անվտանգության հարցերում։
«Գլխավոր խնդիրը, որը շատ ավելի կարևոր է, քան քաղաքական և դիվանագիտական տարաձայնությունները, այն է, որ հայ հասարակությունը հիասթափված է Ռուսաստանի վերաբերմունքից Ղարաբաղի [այն ժամանակ շարունակվող] շրջափակման նկատմամբ և կորցնում է հավատը, որ դաշնակիցը պատրաստ է անել ամեն ինչ՝ փրկելու համար ղարաբաղցիներին սովից։ Կրեմլի չցանկանալը ցույց տալ իր վերաբերմունքը տեղի ունեցողին, շատ բացասաբար է անդրադառնում Ռուսաստանի նկատմամբ հայերի վերաբերմունքի վրա»,- BBC-ին ասել է հայ լրագրող Մարկ Գրիգորյանը։
Նվազեցնել թշնամանքի մակարդակը
Երեքշաբթի օրը Հայաստանում տեղի ունեցավ «Նոր տարածաշրջանային իրողություններ» խորագրով համաժողովը։ Վարչապետի աշխատակազմի ղեկավար Արայիկ Հարությունյանն իր ողջույնի խոսքում աղոտ ակնարկեց. «Այս օրերին խարխլվում են բոլորիս հայտնի միջազգային հարաբերությունների սկզբունքներն ու կանոնները, իսկ համատեղ անվտանգության ոլորտում վստահությունն ու լավատեսությունը շարունակում են նվազել»:
Կոնֆերանսի մասնակիցներից մեկը Հայաստանում Հնդկաստանի դեսպանն էր, քանի որ Արևմուտքը հեռու է միակ գործընկերից, որի վրա Երևանն այժմ հույսը դնում է։
Հնդկաստանը հնարավորինս բաց է Հայաստանի հետ երկխոսության համար։ Դեռևս 2020 թվականին Հնդկաստանը Հայաստանին մատակարարել է ավելի քան 40 միլիոն դոլար արժողությամբ մի քանի ռադիոտեղորոշիչ կայաններ։ Անցյալ տարի Հայաստանը Հնդկաստանից գնել է Pinaka բազմակի հրթիռային համակարգեր, հակատանկային հրթիռային համակարգեր և 250 մլն դոլար արժողությամբ զինամթերք։
Նոյեմբերին հնդկական ԶԼՄ-ները գրեցին, որ Հայաստանը Հնդկաստանից գնում է հակադրոնային համակարգեր ևս չորս տասնյակ միլիոնով, ինչպես նաև MArG 166 զրահապատ ինքնագնաց հաուբիցներ։
«Հնդկաստանը, հավանաբար, դարձել է Հայաստանի համար վերջին երկու տարիների ամենամեծ ձեռքբերումը։ Այսօր ռազմատեխնիկական համագործակցության առումով Հնդկաստանը Հայաստանի խոշորագույն գործընկերն է՝ պայմանագրերի փաթեթով՝ դատելով լրատվամիջոցների հրապարակումներից՝ մոտ մեկ միլիարդ դոլար։ Եվ սա ստորագրվել է մեկ տարուց էլ քիչ ժամանակում։ Եվ սա երեք անգամ ավելի է, քան այն ամենը, ինչ ստորագրվել է Ռուսաստանի հետ, օրինակ, 2015-2020 թվականներին»,- ասում է փորձագետ Լեոնիդ Ներսիսյանը։
«Հնդկաստանը գործնական շահ ունի. հնդկական զենքն այնքան էլ տարածված չէ աշխարհում, իրականում դրանք Հնդկաստանից զենքի առաջին խոշոր վաճառքներն են։ Իսկ տնտեսական առումով նրանց ձեռնտու է նման համագործակցություն ունենալ Հայաստանի հետ»,- հավելում է քաղաքագետ Տիգրան Գրիգորյանը։ «Բացի այդ, կա նաև Պակիստանի գործոնը, որը սերտորեն համագործակցում է Ադրբեջանի հետ և մասնակցում գործընթացներին նույնիսկ մեր տարածաշրջանում։ Իսկ Պակիստանը, հիշեցնեմ, այն քիչ երկրներից է, որը դիվանագիտական հարաբերություններ չունի Հայաստանի հետ»։
Համաժողովին, բացի Հնդկաստանի դեսպանից, մասնակցել են նաև փորձագետներ Ադրբեջանի գլխավոր դաշնակից Թուրքիայից։
«Հայաստանը նպատակ է հետապնդում բացել տարածաշրջանը, բացել բոլոր հաղորդակցությունները, այդ թվում՝ Թուրքիայի հետ։ Սա և՛ տնտեսական, և՛ քաղաքական նախագիծ է։ Հայաստանի ներկայիս իշխանությունները կարծում են, որ եթե Հայաստանի և Թուրքիայի, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև թշնամության ներկայիս մակարդակը շարունակվի, Երևանը պարզապես չունի միջնաժամկետ կամ երկարաժամկետ հեռանկարում այդ երկրներին դիմակայելու ռեսուրսներ։ Բայց խնդիրն այն է, որ Ադրբեջանն այլ նպատակներ ունի՝ ճնշում Հայաստանի վրա»,- ասում է Տիգրան Գրիգորյանը։
Հենց չորեքշաբթի օրը Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը հերթական անգամ խոսեց այն մասին, ինչ Բաքուն անվանում է Զանգեզուրի միջանցք՝ երթուղի, որը կարող է Ադրբեջանի հիմնական մասը կապել իր էքսկլավի՝ Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության հետ և անցնել Հայաստանի տարածքով։
Երևանը նույնիսկ մերժում է «միջանցքի» սահմանումը, որտեղ Հայաստանը տեսնում է Ադրբեջանի կողմից տարածքային պահանջները սեփական տարածքի մի մասի նկատմամբ, որով պետք է անցնի այս երթուղին:
Ինքը՝ Ալիևը, խոստովանել է, որ Նիկոլ Փաշինյանի հետ նախագծի քննարկման ժամանակ խոսել է «միջանցքի» մասին՝ որպես «Ադրբեջանից Ադրբեջան տանող ճանապարհի», որտեղ մաքսատուրքեր չեն կարող գանձվել և ստուգումներ չեն կարող իրականացվել։ Հայաստանը մերժեց նման «առատաձեռն» առաջարկը, որից հետո Բաքուն հայտարարեց, որ իրենք արդեն կորցրել են հետաքրքրությունը միջանցքի նախագծի նկատմամբ, որի կառուցումը երկար տարիներ ձգտվում էր։ Այս ամենը, ներառյալ խաղաղության համաձայնագրի ստորագրման փակուղային գործընթացը, չի նպաստում տարածաշրջանում հարաբերությունների կարգավորմանը։
Փազլի կտոր
Այսօրվա Հայաստանի մեկ այլ նոր և ոչ պակաս կարևոր գործընկեր Ֆրանսիան է։ Հոկտեմբերին Ֆրանսիայի պաշտպանության նախարարը հայտարարեց, որ երկիրը Հայաստանին սպառազինություն կմատակարարի, այդ թվում՝ ՀՕՊ համակարգեր։
«Անհրաժեշտ է թույլ տալ Հայաստանին պաշտպանել իր խաղաղ բնակչությանը և ապահովել իր սահմանների պաշտպանությունը»,- պարզաբանել է նախարար Սեբաստիեն Լեկորնուն։
Ֆրանսիայի հետ մերձեցման գործընթացը շարունակվում է։ Նոյեմբերին Նիկոլ Փաշինյանը մեկնել էր Փարիզ՝ հանդիպելու Էմանուել Մակրոնի հետ և վստահեցրել, որ Երևանը կցանկանա ավելի սերտ համագործակցություն տնտեսության և այլ ոլորտներում։
Աշնանը, անտեսելով ԱՊՀ-ի շրջանակներում հանդիպումը, Փաշինյանը դեռ ժամանակ գտավ Եվրոպա մեկնելու Իսպանիայում կայանալիք գագաթնաժողովի համար — այնտեղ նա հանդիպեց Եվրոպական հանձնաժողովի նախագահ Ուրսուլա ֆոն դեր Լեյենի հետ, իսկ ավելի ուշ ելույթ ունեցավ Եվրախորհրդարանի նիստում։
Այս ամենը կարծես թե ցույց է տալիս, որ Հայաստանը շրջվում է Ռուսաստանից և փոխում է իր արտաքին քաղաքականությունը։ Սակայն փորձագետները, որոնց հետ զրուցել է BBC-ն, նախընտրել են այն չանվանել «առանցք փոփոխություն»՝ փոխարենը ընտրելով մեկ այլ բառ՝ դիվերսիֆիկացիա: Ինքը՝ Նիկոլ Փաշինյանը, այս բառով բնութագրեց Հայաստանի վերջին քայլերը։
«Հայաստանը փորձում է լրացնել առաջացած աշխարհաքաղաքական վակուումը' դիվերսիֆիկացնելով արտաքին քաղաքական հարաբերությունները և նոր գործընկերներ փնտրելով ինչպես Արևմուտքում, այնպես էլ այլ ուղղություններով»-, ասում է Տիգրան Գրիգորյանը։
Նա հավելում է. «ԱՄՆ-ը և Եվրամիությունը փորձում են կայունացնող դեր խաղալ, նրանք շահագրգռված են Հարավային Կովկասում կայունությամբ, նրանք շահագրգռված են, որ Հայաստանն ու Ադրբեջանը խաղաղ պայմանագիր կնքեն, ինչը կօգնի նվազեցնել Ռուսաստանի ազդեցությունը տարածաշրջանում»:
Բացի Ռուսաստանի հետ առճակատման տարրից, կա ևս մեկ ասպեկտ, ասում է Լեոնիդ Ներսիսյանը։ Նրա տեսանկյունից Հայաստանը, թեև կարևոր, բայց դեռևս տարածաշրջանային այս փազլի մի տարրն է։
Նա իր գաղափարը բացատրում է այսպես. «Եթե Հայաստանը մոտենա Արևմուտքին, ապա Վրաստանի եվրաինտեգրման հարցը նույնպես կհեշտանա։ Եվ եթե այս երկու երկրները մոտենան Արևմուտքին, ապա Ադրբեջանի համար դժվար կլինի հեու մնալ (այդ գործընթացներից)։ Այսինքն՝ խոսքը միայն Հայաստանի մասին չէ»։
Ոչ մի առավելություն չտեսան
Այն ամենը, ինչ տեղի է ունենում, չի կարող հարիր լինել Ռուսաստանին։ Այն բանից հետո, երբ Ադրբեջանը լիովին վերահսկողություն հաստատեց Ղարաբաղի վրա, Մոսկվայի ազդեցությունը տարածաշրջանում սկսեց արագորեն նվազել։
«Ռուսական ազդեցության կորուստը դեռ փաստ չէ, բայց այն արդեն իսկ զգալիորեն նվազել է։ Ընդամենը երկու-երեք տարի առաջ անհնար էր պատկերացնել եվրոպացի դիտորդներին Հայաստանի հետ սահմանին։ Եթե ինչ-որ մեկն ինձ այդ ժամանակ ասեր, ես կպատասխանեի, որ դա պարզապես ծիծաղելի է, այդպես չէր կարող լինել: Կամ որ Հայաստանն անտեսի ՀԱՊԿ-ն ու փաստացի կսառեցնի իր մասնակցությունն այնտեղ»,- ասում է Լեոնիդ Ներսիսյանը։
Չնայած երբեմնի բարեկամական հարաբերությունների զգալի սառեցմանը, Հայաստանը շարունակում է մնալ տնտեսապես մեծապես կախված Ռուսաստանից, ուստի Մոսկվան ունի լծակներ Երևանի վրա:
Զարմանալի զուգադիպությամբ, հենց որ Նիկոլ Փաշինյանը հրաժարվեց նոյեմբերի վերջին մասնակցել ՀԱՊԿ Մինսկի գագաթնաժողովին և իր ներկայացուցչին ուղարկել այնտեղ, հայ փոխադրողները սկսեցին խնդիրներ ունենալ Ռուսաստանի և Վրաստանի միակ սահմանին գտնվող Վերխնի Լարսի անցակետում, որը նրանք կարող են ընդհանրապես օգտագործել: Հարյուրավոր բեռնատարներ, որոնք տեղափոխում էին սնունդ, այդ թվում՝ փչացող ձուկ և մրգեր, արգելափակվել էին անցակետում, քանի որ ռուսական բուսասանիտարական վերահսկողությունը խստացրել է Հայաստանից բեռների նկատմամբ պահանջները։
Չնայած բոլոր քաղաքական տարաձայնություններին, այժմ Հայաստանի արտահանման գրեթե կեսը ուղղվում է Ռուսաստան. այս ցուցանիշն աճել է ռեկորդային տեմպերով, հատկապես ուկրաինական պատերազմի սկսվելուց հետո։
Ռուսաստանը վերահսկում է Հայաստանում կյանքի կարևոր ասպեկտները, ինչպիսիք են էներգետիկ ոլորտը, լինելով բնական գազի մատակարար, ինչպես նաև վառելիք Մեծամոր քաղաքի մոտակայքում գտնվող ատոմակայանի համար: Ուստի Ռուսաստանը ռեսուրսներ է պահում, որպեսզի անհայտ կարմիր գծերի հատման դեպքում Հայաստանին ցույց տա, որ Մոսկվան դեռ կարող է խնդիրներ ստեղծել Երեւանի համար։
Հարցը միայն այն է, թե կոնկրետ ինչ է համարելու Ռուսաստանի միակ որոշում կայացնողը կարմիր գիծ։ Որոշ փորձագետներ ենթադրում են, որ դա կարող է լինել ՀԱՊԿ-ից դուրս գալը։ Հիմա Հայաստանն անվանապես այնտեղ է, իսկ երկրի ներսում թղթի վրա ելքը պաշտոնականացնելու ձայներ կան, բայց երկրի իշխանությունները պատրաստ չեն նման քայլի, դրա հետ կապված ռիսկերը չափազանց շատ են։
Տիգրան Գրիգորյանը բացատրում է. «Իմ տեղեկություններով՝ ամերիկյան կողմը դեռ ամիսներ առաջ խորհուրդ է տվել Հայաստանի ղեկավարությանը չլքել ՀԱՊԿ-ը։ Որովհետեւ այս փուլում ոչ ամերիկացիները, ոչ եվրոպացիները պատրաստ չեն որեւէ այլընտրանք, անվտանգության երաշխիքներ տալ Ռուսաստանի կողմից միանգամայն թշնամական քայլերի դեպքում»։
Գյումրիում դեռ բազան կա. գործող պայմանագրով այն կարող է գոյություն ունենալ այնտեղ մինչև 2041 թվականը։ Այս առումով ուշագրավ է այն հարցազրույցը, որը Նիկոլ Փաշինյանը տվել է Wall Street Journal-ին։ Հրապարակման լրագրողը նրան հարցրել է. «Ձեր կարծիքով՝ Ռուսաստանի ռազմական ներկայությունը Հայաստանում առավելություն է, թե՞ խոչընդոտ»։
Փաշինյանն արձագանքեց. «Գոնե առայժմ, ինչպես ասացի, ցավոք սրտի, օգուտը չենք տեսել»։
Արդյո՞ք սա նշանակում է, որ Հայաստանը Ռուսաստանից հետամուտ է լինելու ռազմակայանի դուրսբերմանը, հարցրել է լրագրողը։ Փաշինյանը պատասխանեց. «Մենք նման հարց չենք քննարկում»։
Եթե նույնիսկ դա հեշտ լիներ, Հայաստանի իշխանությունն այս փուլում պատրաստ չէ նման քայլերի։ Այժմ երկրի ղեկավարության հիմնական նպատակը հենց Ռուսաստանի և նրանից Հայաստանի կախվածության նվազեցումն է։ Բայց նույնիսկ դրա հասանելիությունն այժմ կասկածի տակ է դրվում շատերի կողմից: